دانشگاه شهید بهشتی

«عمارت صالح» از خانه‌های ساخته شده دوران قاجار در شهر کاشان توسط نادر صالح‌فرد به عنوان مرکز مطالعات معماری سنتی ایران به دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی هبه شده است. خانه صالح که توسط میرزا حسن خان مبصرالممالک، بزرگ خاندان صالح ساخته شده، در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۷۶۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. وی در اواخر قرن سیزدهم خورشیدی و در زمان مشروطه و اواخر قاجار نایب‌الحکومه آران و بیدگل و نوش‌آباد بوده است.

طی سالهای اخیر این عمارت به محلی برای آموزش دانشجویان معماری و شهرسازی بدل شده است. با توجه به نیاز مبرم این بنا به احیاء و بازسازی، پروژه مرمت خانه صالح در معاونت پشتیبانی و مالی و مدیریت منابع دانشگاه تعریف و زیر نظر دفتر طرح‌های عمرانی دانشگاه و دکتر حافظی و دکتر جیحانی، استادان دانشکده معماری و شهرسازی اجرا شد.

 

 

دکتر بهزاد ملک‌پور اصل، عضو هیئت علمی دانشکده معماری و شهرسازی و مسئول هماهنگی پروژه مرمت خانه صالح با تشریح فرآیند مرمت بنای مذکور اظهار داشت: فعالیت‌های عمرانی این پروژه  از مردادماه 1402 آغاز شد و طی شش ماه عملیات بازسازی در فضایی قریب به یک‌هزار مترمربع با هزینه‌ای بالغ بر ۱۶ میلیارد ریال صورت گرفت.

آشنایی با خانه صالح

 دکتر ملک پور، با اشاره به تاریخچه ساخت این بنای ارزشمند گفت: خانه صالح در جنوب بافت تاریخی کاشان و در مجاورت معبر اصلی سرسنگ و در مرکز محله تاریخی سیقن واقع شده است. این خانه دارای یک ورودی است و با سردری تاریخی کنار یکی از معابر دیرینه بافت تاریخی کاشان قرار گرفته که زیارت قدمگاه علی را به مسجد و مدرسه درب‌یلان متصل کرده است. در حدفاصل این معبر، مسجد و تکیه سرسنگ قرار دارد و معابر مهمی از بافت تاریخی مثل کوچه پشت عمارت و پاپک از آن منشعب شده است. این مسیر مهم پس از عبور از کنار مسجد درب یلان در سه جهت متفاوت بافت این محلات را به محلات محتشم، پامنار و درب اصفهان متصل می‌کرده است که ارتباط آن با دو محله اخیر بعد از احداث خیابان دروازه اصفهان منفک می‌شود. خانه صالح توسط بزرگ این خاندان، میرزا حسن خان مبصرالممالک ساخته شده است؛ او در اواخر قرن سیزدهم خورشیدی و در زمان مشروطه و اواخر قاجار نایب‌الحکومه آران و بیدگل و نوش‌آباد بوده است.

دکتر ملک‌پور با تشریح عملیات مرمت و بازسازی عمارت صالح کاشان بیان داشت: بازسازی این بنای تاریخی در 9 مرحله شامل آواربرداری و سبک‌سازی بام؛ دوغاب‌ریزی گچی و مرمت لاپوش طاق‌ها؛ صندوقه‌چینی، اصلاح و اجرای تاسیسات، دورچینی بام؛ سیمانکاری و اجرای پلاستر سیمانی؛ اجرای عایق رطوبتی ایزوگام؛ متناسب سازی ناودان ها؛ اجرایی اختایی فرش و  اجرای چفت و اندود کاهگل جداره‌ها تعریف، طراحی و اجرا شد.

• آواربرداری و سبک‌سازی بام

وی افزود: آواربرداری و سبک‌سازی بام شامل جمع‌آوری لایه‌های متعدد اندود کاهگل از روی بام، کونوشکنی و جمع‌آوری صندوقه‌های فرسوده قدیمی؛ بارگیری دستی، فرغون‌کشی و حمل آوار تا خارج کارگاه؛ انباشت و دپوی آن در محل مناسب؛ بارگیری و حمل مکانیکی آوار و نخاله انباشته شده به خارج از شهر و تخلیه در محل‌های مجاز بود. طی این عملیات بیش از 500 مترمکعب آوار از روی بام‌های خانه به مدت تقریبی 40 روز کاری جمع‌آوری و به خارج از شهر منتقل شد.

 

 

• دوغاب‌ریزی گچی و مرمت لاپوش طاق‌ها

دکتر ملک‌پور در خصوص دوغاب‌ریزی گچی و مرمت لاپوش طاق‌ها گفت: این عملیات متعاقب آواربرداری از روی
بام انجام گرفت و دربرگیرنده تمیزکاری و جمع‌آوری گرد و غبار از روی طاق‌ها و شکاف بندهای پوشش سقف؛ تعمیر لاپوش طاق‌های آسیب‌دیده و پالانه‌کاری؛ دوغاب‌ریزی گچی روی طاق‌ها به صورت کف‌مال بود.  قبل از دوغاب‌ریزی روی سطح خشتی بام آب‌پاشی می‌شود تا دوغاب با طاق به خوبی درگیر شود.

 

• صندوقه‌چینی

مدیر پروژه مرمت خانه صالح ادامه داد: پس از دوغاب‌ریزی روی طاق‌های قدیمی و آماده‌سازی بستر مناسب، صندوقه‌چینی بام با آجر بلوک سفال و ملات گچ و خاک انجام گرفت. در این مرحله دیوارهای تیغه‌ای با فاصله متوسط 70 سانتیمتر روی بام ایجاد شده و حدفاصل آن‌ها با همان بلوک سفالی پوشیده شد. برای استحکام بیشتر صندوقه‌ها، روی آن‌ها با گچ دوغاب‌ریزی می‌شود. با صندوقه‌چینی سطح بام شیب‌بندی و مسطح می‌شود. طی این عملیات در کمتر از 40 روز مساحت بیشتر از 1000 مترمربع بام صندوقه‌چینی و تسطیح شد.

 

• اصلاح و اجرای تاسیسات

دکتر ملک پور با توجه به ضرورت اصلاح و اجرای تاسیسات بنای صالح، تصریح کرد: همزمان با صندوقه‌چینی و پس از آن، تاسیسات مکانیکی و الکتریکی که به نحو نامناسب از روی بام عبور کرده بود جمع‌آوری و در ادامه به صورت مناسب اجرا شد. لوله‌کشی گاز که روی بام در معرض دید بود، از روی بام جمع‌آوری شد و پس از عایقکاری روی صندوقه‌ها قرار گرفت و از دید پنهان شد. لوله‌گذاری‌های تاسیسات الکتریکی با پیش‌بینی نور، اعلان حریق، صوت و دوربین با کمترین آسیب به کالبد معماری اجرا شد. زیرساخت بنایی لازم برای تعبیه وسایل سرمایشی و گرمایشی برای فضاهای مجموعه در نظر گرفته شد.

 

 

• دورچینی بام

عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی در خصوص دروچینی بام اظهار داشت: در این مرحله پیش از آغاز سیمانکاری، دیوارهای فرسوده پیرامونی بام مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. قسمت‌هایی از بام فاقد دورچینی و دیوار محافظ بود که امنیت مجموعه را به مخاطره می‌انداخت. به منظور رفع اِشراف دید پلاک‌های مجاور به حیاط و ارتقاء امنیت خانه، در بخش‌هایی از بام دیوارچینی صورت گرفت. بعد از صندوقه‌چینی، خرپشته‌های جبهه جنوبی و مسیر ارتباطی بام‌ها نیازمند بهینه‌سازی بود که با رعایت موازین مرمتی این کار انجام شد. علاوه بر آن، شواهد معماری گوشه‌سازی ایوان اولیه خانه مورد محافظت قرار گرفت.

 

• سیمانکاری و اجرای پلاستر سیمانی

وی ادامه داد: پس از صندوقه‌چینی و اجرای تاسیسات بام، به منظور ایجاد بستر مناسب برای تعبیه ایزوگام و عایقکاری بام، روی سطح بام یک لایه پلاستر سیمانی با ملات ماسه و سیمان اجرا شد. ملات سیمان به اندازه تقریبی 30 سانتیمتر روی جداره‌ها امتداد یافت تا امکان نفوذ رطوبت در تلاقی دیوارهای پیرامونی رفع شود. گوشه‌ها، پای دیواره‌ها و برآمدگی طاق‌ها و پشت چفت‌ها با اجرای ماهیچه سیمانی، آسیب‌پذیری ایزوگام در زوایا به حداقل رسید. این عملیات طی حدود 20 روز کاری در مساحت تقریبی 1200 مترمربع اجرا شد.

 

• اجرای عایق رطوبتی ایزوگام

دکتر ملک پور با تشریح مرحله عایق کاری گفت: پس از سیمانکاری سطح بام، به منظور ایزولاسیون بام در برابر رطوبت نزولی از عایق ایزوگام استفاده شد. کلیه سطوح بام با هم‌پوشانی مناسب و با استفاده از ایزوگام صادراتی با کیفیت مطلوب ایزوله شد. در این عملیات 1332 مترمربع ایزوگام مورد استفاده قرار گرفت.

 

 

• متناسب‌سازی ناودان‌ها

وی افزود: با توجه به تغییر و بهینه‌سازی شیب‌بندی بام طی صندوقه‌چینی و عملیات مرمتی، تعدادی از ناودان‌های
اضافی و نامناسب که نزولات جوی را به پلاک‌های مجاور منتقل می‌کرد و یا در دفع آب موجب آسیب‌رسانی به سازه بنا می‌شد، حذف و ناودان‌های دیگری متناسب با شیب بام اضافه گردید. ابعاد خروجی تعدادی از ناودان‌ها که پاسخگوی حجم حوزه آبریز نبود، افزایش یافت. در ادامه لازم است که با لوله‌گذاری در کف حیاط خلوت خانه، آبریز ناودان‌های مشرف به این حیاط، به سمت چاه هدایت شود تا آسیب‌های رطوبتی این ناحیه مرتفع گردد.

 

• اجرایی اختایی فرش

عضو هیئت‌علمی دانشکده معماری و شهرسازی افزود:  پس از ایزولاسیون بام، برای محافظت از لایه ایزوگام و ایجاد منظر هماهنگ با بنای تاریخی، سطح بام با آجر ختایی سنتی با ابعاد 20در20 و ملات ترکیبی ماسه و خاک رس به صورت چهاربند پوشیده شد. عملیات اختایی فرش بام این خانه در 13 آبان آغاز و در اواخر دی ماه به پایان رسید. متعاقب اجرای اختایی فرش، بندکشی آن طی دو مرحله شامل دوغاب‌ریزی داخل بندها و بندکشی با سیمان سفید و پودر سنگ صورت می‌گیرد.

 

• اجرای چفت و اندود کاهگل جداره‌ها

دکتر ملک پور، با تشریح آخرین مرحله مرمت و بازسازی خانه صالح اظهار داشت: آخرین مرحله از عملیات مرمت بام شامل اصلاح، لکه‌گیری و اجرای اندود کاهگل روی جداره‌ها و دیوارهای پیرامونی بام است که طی فعالیت مرمتی جاری تعمیر و یا احداث شده‌اند. پیش از اجرای این اندود، برای محافظت از آن در برابر نزولات جوی، روی این دیوارها با آجر سنتی تاوه چفت اجرا می‌شود تا به عنوان آبچکان مانع شسته شدن اندود نما شود. این عملیات پس از پایان اجرای ختایی فرش بام و تکمیل بندکشی آن آغاز خواهد شد. در تصاویر زیر نمونه‌ای از دیوارهایی که نیازمند نماسازی و چفت‌گذاری است مشاهده می‌شود.